Dyplomacja

Dyplomacja jest to sposob przekonywania,

 że silniejszego jest zawsze racja.

 

Od kilkudzesięciu  lat mieszkam w Niemczech, w malowniczo położonej wsi u podnóża gór Taunus i Westerwald, niedaleko powiatowego miasta Wetzlar w środkowej Hesji. Od czasu do czasu z przyjemnościa odwiedzam starówkę tego miasta. Zwykle przejeżdzam samochodem ulicą, która prowadzi obok muru starego cmentarza, w który wbudowany został pomnik żołnierza, przypominającego kozaka, z typowa „papachą” na głowie, trzymajacego przed sobą karabin. Zaciekawiony odkryciem przyjrzałem się bliżej postaci żołnierza i dostrzegłem napis w ukraińskim języku. Po jednej stronie postaci:Naszym Braciom, natomiast po drugiej stronie:Ukraińscy Bracia, a na postumencie w języku niemeickim Pomnik Ukrainca 1916 –1919. Była to dla mnie,kresowiaka duża niespodzianka. Kto postawił  pomnik ukraińskiemu  żołnierzowi w Niemczech i to  w miejscowości oddalonej o tysiąc dwieście kilometrów od Ukrainy? Po zasięgnięciu informacji w lokalnym Towarzystwie Historycznym dowiedzałem się, że publikowane są artykuły o ciekawych wydarzeniach historycznychdotyczących miasta Wetzlar, jak  i okolicy.  I tak, w jednym z zeszytów, wydawanych przez to Towarzystwo znalazłem interesujący artykuł autorstwa Clausa Remera pod tytułem: Das Ukrainer Lager Wetzlar-Bübligshausen (1915–1918) ein besonderes Lager ? (1). 

Autor powołuje się na tajne dokumenty niemieckiego  Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych  z końca lat dziewięćdziesiątych, dziewiętnatego wieku, to znaczy, z okresu pobismarkowskiej ery, jak i na te, poprzedzające  pierwsąj wojnę światową,  które wiążą się z zmianą polityki niemieckiej  w stosunku  do carskiej Rosji. W założeniach tej polityki było oddzielenie „Małej Rosji”, czyli Ukrainy od Rosji. W pierwszym etapie zakładano jeszcze jej  autonomiczny  związek z Rosja, ale później całkowite  jej oderwanie.  Zainterosowanie Niemców Ukrainą wynikało  z czysto ekonomicznych powodów, między innymi, jej zasobami naturalnymi,bogatych złóż rudy żelaznej i węgla kamiennego. Zagłębia, donieckie i donbaskie rozwijały się prężnie, a produkcjaw ostatnich latach dziewiętnastego wieku wzrosła dwukrotnie. Bogactwa te i rozwijający się przemysł znajdował się, przede wszystkim w rękach rosyjskich, żydowskich, jak również częściowo polskich i czeskich właścicieli. Tylko  niewielka część tego skarbu należała do rodzimej ukraińskiej burżuazji. Poza tym w zasięgu zainteresowiań Niemców był także ukraiński czarnoziem stepowy. Wtedy Ukraina uważana była za spichlerz Europy. Inym jeszcze  aspektem  w rozważaniachniemieckiej polityki była możliwość  dostępu do Morza Czarnego, stanowiacego strategiczny element w związkach z zaprzyjaźnionym Otomańskim Imperium. Realizacja założeń polityki Niemiec rozpoczęła się w momencie pierwszej wojny światowej. W pierwszych miesiącach  1914 roku, po zwycięstwach, przede wszystkim niemieckich, do niewoli  dostalo sie dwa i pólmiliona jencow rosyjskich. Wtedy z tej masy wyselekcjonowano Polakow, którzy zasili polskie Legiony, podporzadowane dowództwu armii austriackiej, czy też polski Wehrmacht, podległy z kolei niemieckiemu dowodztwu wojskowemu. Podobnie uczyniono zFinami, Gruzinami, czy Mahometanami. Jednakszczególną grupę stanowiło 40 000 tysięcy jeńców armii carskiej pochodzenia ukraińskiego. Byli to młodzi, zdrowi i inteligentni żolnierze, podoficerowie i oficerowie. Miała to być późniejsza kadra  dla ukrainskiej armii i administracji. Jeńcy ci rozmieszczeni zostali w specjalnych obozach. Pierwsze obozy powstały już w 1914 roku w Austrii,  w mieście Freistad/Oberösterreich, oraz dla oficerówJosefstadt pod Wiedniem. 

Nieco później, bo w 1915/1916 powstają podobne obozy w Niemczech. Jest ich kilka: w badenskim mieście Rastatt, wWetzlar (Hesja), Saizwedel i Hann, a dla oficerów w Münden (Branderburgia), Bischofwerda i Burg pod Magdeburgiem, W Wetzlarmiasteczkuliczącymwtedyokolo14.000tys. mieszkanców, przewinęło się w okresie od 1915 do końca1918 roku okolo 13.000 tys. jeńców rosyjskich pochodzenia  ukraińskiego. Wpierw zajmowali   oni  w mieście,  szkołę  podoficerską  armii niemieckiej,  a później zbudowano imobóz w pobliskiej wsi Büblingshausen. Obecnie jest to  przedmieście Wetzar. Podstawowym zalożeniem polityki kierownictwa obozu bylo „AUFKLÄRUNG” tzn. UŚWIADOMIENIEinternowanymjeńcom celowości stworzenianiezależnego Panstwa Ukraińskiego. 

Pierwsze  państwo Ruskie powstalo  IX wieku z stolicą w Kijowie i trwało w różnych formach, aż do XVI wieku, do buntu Chmielnickiego. Wtedy to Rada Peryjesławska zatwierdziła unię Ukrainy z Moskwą. Od czasów panowania Katarzyny Wielkiej Ukraińcy byli traktowani tak jak inni Rusini, poslugujacy się tym samym językiem, tylko innymnarzeczem, tą samą pisownią i wyznający tę samą religię. W wyniku takiej polityki, w szkołach nie było  nauczania języka ukraińskiego, nie była popierana odrębność kulturowa, tak więc następowała powolna rusifikacja mieszkańców Ukrainy. Ich poczucie narodowe nie było tak  rozbudzone jak Ukrainców w Galicji, którzy byli fanatycznymi nacjonalistami, jak można było się przekonać podczas drugiej wojny światowej. Stąd głównym celem uświadomienia ukraińskich jeńców z armii carskiej było rozbudzenie poczucia ich odrębnościnarodowej i kulturowej. Obóz w Wetzlar-Büblingshausen kierowany był  przez niemieckich komendantów, wpierw przez pułkownika Beatchera, a poźniej  przez podpułkownika Wellera. Merytoryczny i finnsowy nadzór nad tym przedsięwzięciem miały  Ministerstwa: Wojny, głównie jego Departament Zaopatrzenia (pułkownik Friedrich i kapitan Lübbers) oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Jeńcy mieli obowiązek pracy, za która otrzymywali wynagrodzenie. Oficerowie i podoficerowie biorący udział w „uświadamianiu” byli zwolnieni z tego obowiązku. Komendy wydawano w  dwóch językach, niemieckim i ukraińskim. Prace propagandowo-wyjaśniająca prowadzili zarówno niemieccy oficerowie  jak i ukraińscy aktywiści z socjalistyczno-demokratycznego Związku Wyzwolenia Ukrainy(ZWU).Opowiedzialnym za tę pracę ze strony ZWU byl jego współzałożyciej  i zarazem jeden z jego glównych przedstawicieli Aleksander Skoropys-Jołtuchowskiij. Związek dysponował wykładowcami ukraińskimi, pochodzącymi glównie  z Galicji, jak i też i rosyjskimi, w tym duchownymi. 

Za program pracy propagandowej odpowiedzialny był ze strony ukraińskiej dr Roman Smal-Stockij, pochodzacy z Bukowiny. Do pomocy miał Mitijewskiego i Początka oraz gimnazjalnego profesora Eugeniusza Baczyńskiego. Działalnośćuświadamiająca obozowiczów prowadzona była dwukierunkowo, jako polityczno-ideologiczna, oraz oświatowo-kulturalna.  Zakładane były różnego rodzaju stowarzyszenia, kółka oraz grupy wspólnych zainteresowań. Organizowano teatralne, czy też recytatorskie inscenizacje. Powstał chór i orkiestra. Założono takźe trzyklasową szkołę wystawiająca świadectwa jej ukonńczenia zorganizowano również system dokrztałcania na tzw. „Ludowym Uniwesytecie”. Wydawano też własne gazetkiProswitnyj Listok i Nowa Zoria, które  były drukowane w obozowej drukarni. Poźniej ukazała sięGromadzka Dumka. W gazetkach tych zamieszczano obok aktualnych wiadomści, różnego rodzaju kulturalne przedruki artykułów ważnych przedstawicieli świata politycznego i kulturalnego Ukrainy. Jeńcy wspierali finansowo rożne akcje charytatywne, jak na przykład, na budowę szkół na  Wołyniu lub wpłacalo na Ukraiński Fundusz Narodowy. Jakkolwiek warunki jakie stworzyli niemiecy organizatorzy były dla jeńców wyjątkowo korzystne, to przełamanie bariery  myślenia rosyjskich Ukrańców nie należało do łatwych zadań. Pierwszym politycznym aktem jeńców wetzlarsikego  obozu było zebranie w 1917 roku ponad 4.000 tysięcy podpisów, a we wszystkich tego obozach w Niemczech okolo  19.000 tysiecy podpisów  domagających się szerszej autonomii dla rosyjskiej Ukrainy. Tak więc podpisy złożyła połowa stanuosobowego specjalnych obozów. Listy te zostały przekazane przez przedstawiciela Związku Wolnej Ukrainy A. Skoropysa-Jołtuchowskiego, Rządowi Kieryńskiego w Petersburgu. 

Przykład ten wskazuje, jak ukraińscy jeńcy nie rozumieli potrzeby autonomii, lub też bali się późniejszych represji po powrocie z niewoli. Występowały też i animozje między Ukraincami rosyjskimi a galicyjskimi, ponieważ  ci ostatni zdominowalli polityczną scenę. W końcu trzyletnia praca uświadamiajaca przyniosła pozytywne  wyniki  szkoleniowe. Z sądaży przeprowadzonych w 1918 roku wsród obozowiczów wynika, ze większość z nich nie opowiada się za autonomią, lecz za oderwaniem Ukrainy od Rosji, za niepodleglością. Ale sytuacja politycna Rosji zmieniła się. Na scenie politycznej pojawili się  „Bolszewicy”. Kiedy przy  poparciu Niemiec i Austro-Wegier w marcu 1917 roku, gremium zwaneCentralną Radą Ukrainy  powołałow Kijowie,Ukraińską Republikę Ludową, wtedy większość uczestników obozu opuszcza Wetzlar. Zasilają oni między innymi dywizje strzleców wołńskich jak i inne jednostki wojskowe powstajacej armii ukraińskiej. Jednak, daleko idące cele  wilhelmowskiej polityki nie zostały zrealizowane,  a efekt końcowy był mierny. Morale nowych żolnierzy ukraińskiej armii  było niskie. Legion ukraiński stworzony  na wzór polskich Legionów przy armii austrackiej musiał zostaćrozwiązany, ponieważ dezercja była tak duża, że stan liczebny jednostki topniał z dnia na dzień. Symen Petlura organizator Ukraińskiej NarodowejArmii w 1917 roku zdołał zebrać zaledwie od 16 do 20 tysięcy żołnierzy tj. połowę  przeszkalanych  w Austrii i Niemczech jeńców. Nie małą rolę odegrałapropaganda bolszewicka, która nawoływała chłopów i robotników do walki z panami i burżujami i w ten sposób osłabiłamotywację zmęczonych wojną i głodem byłych żołnierzy. Z biegiem wydarzeń wojennych, przede wszystkim na zachodnim froncie, realizacja utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego,jako wasala niemieckiego, stawwała się coraz  bardziej problematyczna. 

Z czasem wokół obozu w Wetzlar-Bublingshausen powstawało inne środowisko ukraińskie. Większość obozowiczów opusciła do  roku 1919 Wetzlar i wróciła w swóje strony. Niewielka grupa jeńców pozostała, ci żenili sie z Niemkami i zakładali rodziny. Inni umierali, a tych było 353 (1915-1919) i zostali pochowani na własnym cmentarzu w Bubligshausen, którym wladze miasta Wetzlar zafudowaly pomnik z tablicą pamiątkową wykonaną z brązu. W początkach lat dwudziestychubiegłego wieku baraki zostałe rozebrane i w miejsce obozu powstało osiedle domków jedno- i wielorodzinnych, w których zapewne wiele już pokoleń mieszanych  rodzin nadal mieszka. Wracając do sprawy Pomika Ukraińskiego Zołnierza należy wyjasnić, że powstał on  z inicjatywy  obozowiczów z Wetzlar-Bublingshausen,  czyli przyszłych ukrańskich  żołnierzy. Zaprojektował go ukraiński rzeźbiarz profesor Parascuk, sądzę, że Paraszczuk. Zleceniodawcą była Ukraińska Misja Wojskowa w Berlinie. Obiekt finansowany był przez obozowiczów  oraz przez misję woskową. Poświęcenie pomnika nastapiło 16 sierpnia 1919 roku(2).Ciekawą  sprawąbyłoby  prześledzenie losów przeszkalanych w  Austrii i Niemczech ukrainskich żołnierzy.Ten zamiar udało mi się cyęściowo zrealizować dzięki ksiażce Zbigniewa Karpusa, Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918-1924(3).Po upadku w listopadzie 1918 roku wilhemowskich Niemiec i rozpadzie Austro-Węgieskiej Monarchii,sytuacja polityczna  budzącej się i dożącej do suwerenności Ukrainy stała sie niezmiernie skomplikowana. 

Zarówno obie walczące ze sobą  w Rosji strony, Nieńszewicy  jak Bolszewicynie mieli  zmiaru akceptować powstania niezależnego państwa ukraińskiego, nawet autonomia Ukrainy nie wchodziła w rachubę. Tak więc w pierwszej fazie młoda ukraińska Ąrmia walczy z przeciwnikiem, armią generała Denekina, a później z zwycięskąz nim armią bolszewicką, zwaną czerwona.  Co więcej, Bolszewicy tworzą w listopadzie 1918 roku w Charkowie Ukraińską RepublięRadziecką.W kwietniu 1918 roku z kolei upadaw Kijowie Ukrainska Republika Ludowa i władze przejmuje  proniemiecki ataman P. Skoropadski, po nim ponownie reaktywowano URL.Natomiast 1 listopada 1918 w Lwowie proklamowana zostaje Zachodnioukraińska Republika Ludowa. W ten sposob komplikuje się węwnetrzna jedność Ukraińcow. Poza tym na południowej flance powstają nowe niezależne państwa Romunia,  Czechoslowacja, które  odzielają Ukraińców od ich mocodawców Austrii i Niemiec. Na zachodzie,po wiekowej niewoli powstaje 11 lispopada 1918 roku niezależne państwo polskie, Rzeczpospolita Polska, na jej czele staje marszałek Józef Piłsudski. Przedrozbiorowe wschodnie granice Polski sięgałydaleko wgłąb Ukrainy i Bialorusi, w związku z tym część tych obszarów będzie chciała odzyskać.

Jednak galicyjscy Ukraińscynie chcą pertraktować  i przez zaskoczenie rozpoczynają walczyćz Polakamiusilują zdobyć duże miasta Galicji. Jednak regularne oddziały Wojska Polskiego wyparły wojska galicyjskich Ukrańców. Doszło wtedy do unii obu armiiUkrainskiej Armii  Galicyjskiej oraz i kijowskiejUkrainskiej  Narodowej Armiiteraz walczyli na dwóch frontach z Bolszewikami i Polakami. Ta konfrontacja  głównie między  galicyjską armią ukraińską,  a polską armią trwala od 1 listopada 1918 do  16 lipca1919 roku  i nosi nazwęWojny Polsko-Ukrainskiej. Kiedy Armia Czerwona ponownie zajęła Kijów, a armia galicyjska zostala wyparta za rzeke Zbrucz, wtedy rząd zachodniej Ukrainy udaje  sie na uchodźctwo do Wiednia. Wyelinowanie ZURL ułatwiło rozmowy atamana S. Petlury z J. Pilsudskim. Sytuacja jest oczywista, zarówno Ukraina jak Polska mają tylko jednego wroga, a mianowicie bolszewicką Rosję, która  zamierza rozszerzyćrewolucję na inne kraje Europy.  Rozmowy polsko-ukraińskie mają miejsce w Warszawie w maju 1919 roku. Podczas negocjacji kijowska delegacja wyraziła zgodę na pewne terytorialne ustępstwa i w ten sposób część Galicjiwraz z Lwowem po rzekę Zbrucz znalazła  sie ponownie w obrębie polskiego panstwa. 

21 kwietnia  1920 roku zostaje podpisany układ a w trzy dni później konwencja wojskowa w wyniku, której Polska Rzeczpospolita uznaje Ukraińska Republikę Ludową. Traktat ustalił granice między Polską i Ukrainą i udzielał gwarancji miejszościom narodowym. Rozpoczęło się ponowne formowanie Ukraińskiej Armii Ludowej w Brześciu i Kamieńcu Podolskim. Piłsudski zgodził sie na przyjazdz niemieckich lagrów żołnierzy ukraińskich do punktów zbornych w Polsce. Mimo posiłków z Niemiec siły ukraińskie były slabe. Stanowiły je trzy dywizje: generala O. Udowiczenki, gen. M. Omelanowicza-Pawlenki i plk.M. Bezruczki. Część Ukraiców walczyła w składzie armii polskiej.W sumie siłyukraińskie liczyly  okolo 20.000 tys. żolnierzy. Pomimo szczupłych sił zbrojnych Ukraińców,J. Piłsudski i S. Petlura wyprawiają się na Kijów. Miasto zostaje zdobyte a Armia Czerwona wyparta ze wschodniej Ukrainy. Rząd Atamana S. Petlury w kwietniu 1920 roku przenosi się  do Kijowa. Ale sukces był krótkotrawły. Rosja Radziecka zmobilizowała 750.000 tys armię i w czerwcu  1920 manewrem oskrzydlającym przez Wołyń usiłowała zaskoczyć siły polsko-ukrainskie. Sprzymierzonym udało się jednak wycofac, ale  wten sposob wybuch konflikt, który przerodził się w wojnę  polsko-bolszewicką (1920-1921). Przewaga liczebna Armii Czerwonej była tak duża, że wkrótce osiągneła Wisłę pod Warszawą. Jednak kontrofensywa Wojska Polskiego byłaz kolei  tak skuteczna, że oddziały Armii Czerwowej w roproszeniu zmuszone były opuścić wschodnie obszary Polski. Wtedy  Lenin proponuje zawarcie pokoju.  Zawarty układ pokojowy Polski z Związkiem Radzieckim został podpisany 12 pzdziernika 1921 roku i nie uwzglednial jednak interesów ukraińskiego partnera. 

W ten sposób rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej znalazł się na uchodźstwie w Warszawie, a 15,500 tys. żolnierzy Ukraińskiej Armii Ludowej zostało internowanych. Znaczna część internowanych byli to żolnierze szkoleni w Niemczech i Austrii, którzy poznali inny sposób traktowania i bytowania.  Rozmieszczono ich w kilku obozach, w Lańcucie,  w Krakowie- Dabiu, Wadowicach,  Aleksandrowie Kujawskim, Kaliszu-Szczypiornie, Piotrkowie Trybunalskim i Pikolicach. W obozach tych panuje również zasada „Aufklerung”, ale nie o charakterze politycznym, tylko oświato-kulturalnym. Powstają sceny teatralne,chóry, stowarzyszenia sportowe. Ukazują się też gazety  w języku ukraińskim. Organizowane są różnego rodzaju kursy dokrztałcające, istniało nawet ukraińskie gimnazjum w Kaliszu i Uniwersytet Ludowy w Lańcucie. Obozowicze otrzymali prawo do pracy. W  1926 roku internowani żołnierze ukraińscy otrzymali status uchodzców politycznych. Część z nich opuściła Polskę udając się do krajów ościennych, ale część  pozostała. Najzdolniejsi ukraińscy oficerowiezostali wcieleni do do Armii Polskiej, jako oficerowie kontraktowi. Byli dalej krztałceni na polskich uczelniach wojskowych. Jedyn z wybitnych przedstawicieli ukraińskich wojskowych  był gen. armii Pawel  Szandruk, urodzony na Wołyniu,absolwent Aleksandryjskiej Szkoły Wojskowej w Moskwie. Uczestnik I wojny światowej. W 1917 roku przechodzi jako dowódzca pułku do Ukraińskiej Armii Ludowej. Walczy z bolszewikami. Po podpisaniu konwencji wojskowej z URL walczy wraz Wojskiem Polskim zdobywając Kijów. W następswie pokoju ryskiego P. Szandruk jest internowany. Zostaje oficerem kontraktowym Wojska Polskiego. Kończy Wyższą Szkołę Wojenną. Zostaje mianowany szefem  tajnej grupy oficerów ukraińskich tworzących Ukraiński Sztab Wojskowo-Powstańczy przy Ministerstwie Spraw Wojskowych, którego celem było organizowanie armii ukraińskiejna wypadek wojny z  Związkiem Radzieckim. Bierze udział w II wojnie światowej, w randze pułkownika i dowódcy 9-tej Brygady Piechoty Wojska Polskiego, walczy zNiemcami pod Tomaszowem Lubelskim.Zostaje ranny. Za ten czyn  po wojnie w 1965 roku  otrzymuje od gen. Wladyslawa Andersa krzyż Virtuti Militari.  Przy końcu II Wojny Światowej w 1944 roku,  na prośbę prezydenta Andreja Lewickiego zgadza się, w porozumieniu z Niemcami na utworzenie Ukraińskiego Komitetu Narodowego objęcie  dowództwa nad Ukraińska Armią Narodową. Poddając się aliantom nazachodzie uratował życie tysiącom  żonierzy UAN, i w tym dywizji SS–Hałyczyna przed deportacją do Związku Radzieckiego. 

Inną postacią ukraińskiego ruchu narodowo-wyzwolenczego był Roman Smal-Stockij, polityk i dyplomata. Jedenz tych, którzy uczestniczyli  worganizacji  obozu żolnierzyukrańskich w Wetzlar-Büblinshausen i prawdopodobnie zleceniodawca budowy pomnika Ukraińskiego Żołnierza w Wetzlar. W latach 1918-1919 byl on przedstawicielem URL w Berlinie.  W latach  1921-1923 reprezentował rząd URL na uchodźtwie. Poźniej, w latach 1925-1939  wykładał slawistykę na Uniwersytecie  Warszawkim pełniąc równocześnie fukcję wicepremiera oraz ministra spraw zagranicznych emigracyjnego rządu URL. W 1939  roku wyjeżdza do Pragi, gdzie mieszkał do 1945 roku, później udaje się do Niemiec, a w 1947 osiedla się w Stanach Zjednoczonych. Przedstawione dane skłaniają do wniosku, że złożone stosunki wewnętrzne i podział na tzw. rosyjskich i galicyjskich Ukraińców były przyczyną, dla której nie mogła powstać po pierwszej wojnie światowej niepodległa Ukraina.  Szczególnie mało realna politykę prowadzili politycy galicyjscy z ZURL.Nie mając szans na znaleźienie się ponownie w ramach Monarchii Austro-Węgierskiej, ponieważ ona już nie istniała,  walczyli z Polakami i knuli za plecami Kijowa pertraktując wpierw z Denikinem, a później z Bolszewikami.  Również ten podział dał się zauważyć  u internowanych żolnierzy ukraińskich. Połowa to zwolennicy Atamana  Petlury, trzydzieści procent stanowili stronnicy Atamana Skoropadskiego, a reszta to zwolennicy pro niemieckiej i innychopcji. Po sukcesach polskiej Armii nad Bolszewikami, za ciekawąpolitycną opcją możnaby uznać  koncepcje  J. Piłsudskiego stworzenia na wschodzie strukturę państw skonfederowanych.  Ale z uwagi na słabość Państwa Polskiego ta koncepcjanie mogła zostać zrealizowana. Piłsudski odwiedzając 1921 roku obóz dla interowanych ukraińskich żołnierzy wKaliszu – Szczypiornie, powiedział znamienne zdanie: „Ja Was przepraszam Panowie, ja Was pzepraszam”.

Zbigniew Marian Rap

Wspomnienia:  Okruchy Jednego Życia

Czerwiec,  2007, uzupełniono 2012.r

 

Piśmiennictwo.

1. Remer Claus: Das Ukrainer Lager Wetzlar-Bübligshausen (1915-1918) ein besonderes Lager?  Mitteilung des Wetzlarer Geschichtsvereines. 1994, Heft 3, 77-124.

2.Arndt Ewald: Wetzlarer Denkmale. Mitteilung des Wetzlarer Geschichtsvereines. 1993, Heft  35, 189-189.

3.  Karpus Zbigniew: Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach  1918-1924. Wydawnictwo:  Adam Marszałek , Torun,1997.

 

Od autora:

Dziękuje jaroslawianinowi Panu Profesorowi dr wet. Pawłowi Sysie, doktorowi honoris causa Uniwersytetu w Lwowie  Vice-Prezydentowi  Akademii Nauk Szkolnictwa Wyższego Ukrainy za motywowanie mnie do napisania tego artykułu.

ROCZNIK STOWARZYSZENIA MILOSNIKOW JAROSLAWIA. Tom XX 2013 – 2014